Uvod u genetsku genealogiju i naseljavanje svijeta
Sa napretkom u medicini i genetici pojavila se mogućnost testiranja tkiva i utvrđivanja porijekla ljudi. Danas postoje tri vrste testova kojim se testiraju hromozom Y, mitohondrijska DNK, te sveukupna, tj. autosomalna DNK. Hromozom Y (Y-DNK) se prenosi direktnom muškom linijom sa oca na sina, a vremenom se javljaju mutacije ili varijacije. Veće razlike u DNK rezultatima u osnovi ukazuju na veći protok vremena i veću genetsku distancu između testiranih osoba. S informacijama o brzini, tipovima i broju varijacija može se sačiniti mapa porijekla, tj. filogenetsko stablo i obaviti procjena vremena kada je živio zadnji zajednički predak. Mitohondrijska DNK (mtDNK) se prenosi sa majke na djecu, a samo ženska djeca dalje prenose mtDNK kod na svoje potomke. Konačno, autosomalno testiranje se obavlja nad autosomnim hromozoma koji ne određuju spolne karakteristike organizma i ono pokazuje sveukupno porijeklo pojedinca po svim precima. Ovdje predočeno istraživanje je bazirano na hromozomu Y uz kratki osvrt i na autosomalno porijeklo Bošnjaka.
Dosadašnja istraživanja su pokazala da svi genetski testirani pojedinci vode porijeklo do zajedničkog muškog pretka, tzv. Y-DNK Adama koji je živio prije nekih 240.000 godina, odnosno porijeklo do zajedničkog ženskog pretka koji je živio prije nekih 150.000 godina, a oboje su živjeli negdje na području centralne Afrike. Ova procjena se bazira na analizi DNK i konceptu molekularnog sata koji procjenjuje evolucionu divergenciju na osnovu stope mutacije. Ovo ujedno ne znači da su dotični Y-DNK Adam, odnosno mt-DNK Eva bili jedini čovjek i jedina žena u to doba (ili ranije), ali se radi o precima čija je neprekidna muška i ženska linija preživjela do današnjeg dana. Genetska nauka vuče i paralele između modernog čovjeka, homo sapiensa i neandertalca, pri čemu se za zajedničkog pretka ove dvije ljudske vrste uzima vrijeme od prije gotovo 600.000 godina. Druge povezane vrste koje su živjele u isto vrijeme kao i homo sapiens su denisovski čovjek u Aziji i homo floresiensis, tj. čovjeka s otoka Floresa u Indoneziji. Sve ove ostale vrste su nestale prije kraja paleolitika tako da su danas prisutni samo potomci homo sapiensa. Zbog ukrštanja homo sapiensa s ostalim vrstama koje su mu genetski vrlo slične, danas npr. ljudi u Evroaziji nose 1.5%-2% neandertalske DNK, a ljudi u Melaneziji i do 4% denisovske DNK.
Diferencijacije i genetske promjene do kojih je dolazilo vremenom su razlog pojavi više podgrupa koje imaju svoje zajedničke pretke. Ove podgrupe se zovu haplogrupe a označene su slovima od A do T. Postoji 20 većih haplogrupa i one predstavljaju ogranke zajedničkog stabla, odnosno Y-DNK prototipa čiji je korijen haplogrupa A gdje se nalazi Y-DNK Adam. Svaka podgrana i haplogrupa ispod Y-DNK Adama je rezultat genetskih promjena. Nakon početnog razvoja u području centralne Afrike, sa prenaseljavanjem je došlo do širenja i migracija ljudskog roda u ostatak Afrike i svijeta. Prve migracije van Afrike prema Bliskom Istoku su se dogodile prije više od 100.000 godina. Moderni čovjek je naselio južnu i istočnu Aziju prije gotovo 70.000 godina, Australiju prije više od 50.000, Evropu prije 40.000, a Ameriku prije nekih 15.000 godina.
Dakle, svi preci današnjih Evropljana i Bošnjaka su najprije živjeli u Africi i bili su pripadnici jednog većeg klana. Prvi val iseljavanja iz Afrike se vjerovatno desio vrlo davno, prije više od 100.000 godina, budući da skeletne ostake homo sapiensa iz tog perioda nalazimo na području nekoliko pećina u Izraelu kao i na Peloponezu. Prije nekih 70.000-80.000 godina dolazi do jačeg vala iseljavanja o čemu svjedoče kameni alati pronađeni u Jemenu, Emiratima i Indiji. Naseljavanje Evrope počinje prije nekih 40.000 godina nakon čega čovjek pripitomljava vuka, nešto prije Zadnjeg ledenog doba, tj. prije nekih 30.000 godina. Ovo doba označava vrijeme naglog zahlađivanja kada je ledena ploča pokrivala znatan dio Sjeverne Evrope, Sjeverne Amerike i Azije, a svoj vrhunac je dostiglo u vremenu od prije 20.000-25.000 godina. Tada je u dijelovima svijeta došlo i do suša, dezertifikacije (tj. širenja pustinja) i znatnog pada nivoa mora. Evropska populacija je tada živjela u četiri veća refugijuma u južnim krajevima gdje je temperatura bila umjerenija: franko-kantabrijski na jugozapadu Evrope, apeninski na području današnje Italije, dinarski na prostoru Balkana, te kaspijsko-pontijski na stepama između Crnog mora i Kaspijskog jezera. Tadašnji paleolitski čovjek se bavio lovom i sakupljanjem plodova i pravio je alate od kamena. Nakon klimatskih promjena kojima je došlo do otopljavanja prije 13.000-15.000 godina, evropski čovjek je ponovo kolonizirao područja centralne i sjeverne Evrope. Era paleolita, odnosno Kamenog doba, trajala je u Evropi do prije nekih 10.000 godina.
Toplija i stabilnija klima koja je uslijedila nakon Zadnjeg ledenog doba prije oko 10.000 godina, dala je podstrijek razvitku zemljoradnje i pripitomljavanju biljaka i stoke. S tim u vezi su prvi poljoprivrednici na prostoru zapadne Evroazije živjeli na području Plodnog polumjeseca, odnosno na području koje se prostiralo od Mezopotamije na istoku, preko obala Mediterana na zapadu i delte Nila na jugozapadu. Zahvaljujući zemljoradnji i tehnološkoj inovaciji, taj cijeli prostor je nakon Zadnjeg ledenog doba svjedočio brzom razvitku mnogih ranih ljudskih civilizacija i migracijama neolitskih zemljoradnika u Evropu. Arheogenetska istraživanja su potvrdila teoriju o naseljavanju farmera iz Anadolije u Evropu prije oko 8.400 godina utvrđivanjem autosomalne genetske bliskosti između neolitskih uzoraka iz Anadolije i uzoraka iz neolitskih evropskih zajednica iz Mađarske, Njemačke i Španije. S razvojem zemljoradnje se razvijalo i stočarstvo tako da je prije nekih 10-11.000 godina pripitomljeno i goveče na području zapadnog Irana, a otprilike u isto vrijeme su se počele uzgajati ovce i koze. Ovi neolitski zemljoradnici su se raspršili u svim pravcima i izmiješali su se sa paleolitskim Evropljanima. Era neolita je trajala u kontinentalnom dijelu Evrope u periodu od prije 9.000 do prije 4.000 godina.
Prije nekih 6.000 godina, govornici protoindoevropskih jezika su na stepama sjeverno od Kavkaza pripitomili konja, a potom prije 5.000 godina napravili i prvo oružje od bronze. Tokom Bronzanog doba koje je trajalo od prije 5.000 do prije 2.500 godina, ovi jahači konja sa metalnim oružjem su napustili stepe kaspijsko-pontijskog bazena i vremenom osvojili veći dio Evrope, centralne i južne Azije. Tokom kasnog Bronzanog doba, a posebno tokom Željeznog doba ,prije 3.000 do prije 2.000 godina, došlo je do razvoja naprednih civilizacija, keltske, grčke, rimljanske, itd. Rimska država je 146. g. p.n.e. zagospodarila Grčkom i u tom vremenu postala regionalna sila na Mediteranu.
U vremenu antike, tj. s početkom naše ere, dolazi do najveće ekspanzije Zapadnog Rimskog carstva koje se 117. g. n.e. prostiralo od Britanije, Rajne i Dunava na sjeveru, obala Atlantika na zapadu, Kavkaza i Mezopotamije na istoku, te sjeverne Afrike i Egipta na jugu. Vrijeme antike polako prestaje sa padom Zapadnog Rimskog carstva 476. g. n.e., a definitivno nakon Justinijanovih osvajanja sredinom 6. stoljeća. Vrijeme kasne antike i ranog Srednjeg vijeka, tj. od 3. do 9. stoljeća je poznato i kao vrijeme velikih migracija drevnih germanskih, slavenskih, centralnoazijskih i vikinških naroda i plemena. Ograničenih migracija je bilo i u Srednjem vijeku, za vrijeme Osmanlija.
U periodu nakon Srednjeg vijeka, do većih valova migracija Bošnjaka je naročito došlo nakon Austrijsko-turskog (i Mletačko-turskog) rata krajem 17. stoljeća kada je Turska izgubila područja Ugarske, Slavonije, Like, Sjeverne Dalmacije i Boke Kotorske, pri čemu je većina Bošnjaka izbjegla iz datih područja prema sjevernoj Bosni, Bihaćkoj Krajini i Hercegovini. U isto vrijeme dolazi do iseljavanja Bošnjaka iz područja Kuča kod Podgorice prema Nikšiću i Kolašinu. U 18. stoljeću dolazi do iseljavanja klimentskih, kučkih i ostalih plemena sa današnje crnogorsko-albanske granice prema Limu i Sandžaku. U drugoj polovici 19. vijeka Turska gubi područje Beograda i Šumadije, a lokalno bošnjačko stanovništvo se iseljava prema sjeveroistočnoj Bosni. Nakon Berlinskog kongresa 1878. g. dolazi do dodatnog iseljavanja Bošnjaka iz krajeva pripojenih Crnoj Gori, tj. Nikšića i Kolašina, prema Sandžaku i Turskoj. U isto vrijeme, nakon austro-ugarske okupacije, dolazi do iseljavanja desetina hiljada Bošnjaka iz različitih dijelova Bosne prema Turskoj, što je nastavljeno nakon aneksije 1908. g. U slučaju Sandžaka, to iseljavanje je produženo i nakon Balkanskih ratova 1912. g., pogotovu nakon pogroma u Šahovićima 1924. g., a trajalo je do oko 1970. g. Veliki broj Torbeša se iselio iz Kosova i Makedonije (sjeverne i južne) za Tursku prije i poslije 2. svjetskog rata. Pomaci Grčke su mahom raseljeni nakon razmjene stanovništva Grčke i Turske 1923. g. Pomaci Bugarske su bili izloženi jakoj asimilaciji, bugarizaciji, pokrštavanju i iseljavanju za Tursku u tri navrata: nakon 1912, 1940-ih, te 1960-ih i 1970-ih godina.
